Erwin Panofsky’nin Sanat Kuramı

Ünlü sanat tarihçisi Panofsky bir resmin anlaşılabilmesi için üç aşamada incelenmesi gerektiğini ileri sürmüş ve bu olgu günümüz sanat tarihinin temel taşı olmuştur. Bunlar;
Doğal anlam, anlaşmalı anlam, asıl anlam ve içeriktir.

1- Doğal Anlam: Resim içerisinde biçim ve nesneler olup kendi içerisinde ikiye ayrılır.
a- Olgusal Anlam: Biçim ve nesneler arasındaki ilişki, hareket bağlamıdır.
b- İfadesel Anlam: Bir resimde mekânın, duruş veya davranışın resme bakan kişide uyandırdığı mutluluk, hüzün, acı gibi hislerin tamamıdır.

Bu iki olgunun saptanması Doğal Anlamı oluşturup eserin önikonografik çözümünü bize vermektedir.

Örnek verecek olursak; Michelangelo’nun Sistina Şapeli tavan freskosundan bir detay olan Adem’in Yaratılışını inceleyelim. Eserde görünen biçim ve nesnelere odaklanalım. Sol tarafta tepe üzerinde çıplak bir erkek figürü tek başınayken sağ tarafta on üç figür toplu halde bulunmaktadır. Bunlardan on bir tanesi genç ve çıplak olup merkezde duran yaşlı ve giyinik olan tek erkek figürünün etrafındadır. Merkezdeki yaşlı figürün yanında kısmen görünen çıplak genç ve güzel bir kadın bulunmaktadır. Şimdi ise saptanan biçim ve nesnelerin birbiriyle olan ilişkilerine odaklanalım. sol taraftaki kendinden geçmiş genç erkek figürü tepede yattığı yerden doğrulmuş bitkin görüntüsüyle sağ taraftaki yaşlı erkek figüre parmağını uzatmaktadır. Sağ taraftaki toplulukta ise on bir genç yaşlı erkek figürü taşıyor gibi tutmaktadır. Merkezdeki yaşlı figür sağ taraftaki erkek figüre ulaşmak ister gibi işaret parmağını uzatmakta bu kavuşma hali de freskonun merkezinde yaşanmaktadır. Ayrıca yaşlı erkek figür bir tarafta uzanmak isterken diğer taraktaki koluyla bir kadına sarılmakta, tutmaktadır. Bu topluluğu geniş bir pelerin çerçevelemekte ve hepsi havada süzülüyor gibidir. Sol bölüm oldukça sade olmasının yanında yeni yeni oluşan uyanan bir güzelliği bünyesinde barındırırken sağ taraf zaten var olan ilahisel tınıyı gücü bize yansıtmaktadır.

2- Anlaşmalı Anlam: Doğal anlamı çıkarılmış olan bir resmin biçimlerden, nesnelerden veya hissiyatlardan değil de araştırma yoluyla bulunabilecek anlamıdır. İnanç, mitoloji, gelenek gibi kaynaklardan elde edilen verilerdir. Buradaki kilit nokta, sanat eserinin kendi dönemi, sosyoekonomik durumu, kültür ve coğrafyası gibi pek çok husustan bağımsız bir gözle incelenmemesi gerekmektedir.

Örnek verecek olursak; Öncelikle freskonun bulunduğu yapı ve yapının olduğu coğrafya bize içeriği hakkında kısmen kolaylık sağlayacaktır. Bu da ona bakan gözleri doğrudan Kutsal Kitap’a götürecektir.

“Tanrı insanı kendi suretinde yarattı, onu Tanrı’nın suretinde yarattı. Onları erek ve dişi olarak yarattı.” (Tekvin-Yaratılış 1: 27)

Bu bilgi ile freskoda sol taraftaki çıplak genç erkek figürünün Adem olduğunu bir uykudan uyanmış gibi mahmur bir halde uzanışını ve sağ tarafta göksel bir uçuş içerisinde Tanrı’nın ona hayat vermek için uzanışını bu sırada meleklerin onu çevreleyerek kutsallığını bildirişini görmekteyiz. Tanrı’nın diğer tarafında tüm olanlardan bağımsız gibi kolunun altında duran ve diğerlerine göre asabi görünen kadın ise muhtemel Havva’dır. Sade bir anlatım olarak görünse bile merkez noktası iki elin temassızca birbirine uzanıyor oluşu ona bakan gözlerin hikayeyi anlaması ve ahenkle izlemesi için yeterli olmuştur.

3- Asıl Anlam- İçerik: Eseri ortaya koyan sanatçının dönem, sınıf, kültür, felsefe, inanç, ekonomi gibi yaşamsal öğeleri salt benliğinde toplayıp sentezlemesi ile oluşturduğu sanat eserinin ortaya konmasıdır. Bu aşama doğrudan sanatçının zihinsel yolculuğuna ışık tutma olduğundan oldukça zor ve tartışmaya açık bir durumdur. Sonuçlardan çok soruların olduğu bir aşamadır.

Örnek verecek olursak; Bu kısımda ne kadar bilgi sahibi olursak olalım eseri meydana getiren sanatçının zihnindeki gerçek anlatıyı görebilir miyiz? Ona gerçekten ulaşabilir miyiz? sorusu ile karşılaşırız. O sebepten tartışmaya ve farklı görüşlere oldukça açık bir aşamadır.

Panofsky’nin sanat eseri inceleme aşamalarının her biri kendi içerisinde önce parçadan bütüne daha sonra biçimden parçaya dönüp bir bütünlük oluşturarak eseri daha iyi anlayıp haz almamıza olanak sağlamıştır.

Kaynakça:
Cömert, B., 2010. Mitoloji ve İkonografi, Ankara: De Ki Yayınları.  Kutsal Kitap, Tekvin.

Yazar: Serpil Ülger